Στο κέντρο της Θεσσαλονίκης των αναρίθμητων ναών επί της οδού Αγίας Σοφίας, βρίσκεται, ημιυπόγειος μεν, επιβλητικός δε, ο ναός της Παναγίας της Αχειροποιήτου, ζωντανή ιστορική πηγή της παράδοσης της πόλης. Κατατάσσεται στον τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής με υπερώα και η οικοδόμηση της χρονολογείται κατά τον 5ο αιώνα μ.Χ. Είναι χαρακτηριστική η συνύπαρξη σε αυτόν τον ναό, του ρωμαϊκού με του βυζαντινού (Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία) παρελθόντος της πόλης, αφού η «Αχειροποίητος» ανοικοδομήθηκε πάνω σε δημόσιο ρωμαϊκό λουτρό, απομεινάρια του οποίου συναντά κάποιος περιμετρικά του ναού.
Δεν είναι γνωστό το πότε δόθηκε το όνομα «Αχειροποίητος» στον ναό, αφού η πρώτη ονομασία του ήταν «ναός της Παναγίας Θεοτόκου». Σύμφωνα με τον βυζαντινό νομοφύλακα της Θεσσαλονίκης, Κωνσταντίνο Αρμενόπουλο, η ονομασία αποδίδεται σε θαυμαστή μεταβολή της στάσης της Παναγίας σε όρθια και δεόμενη λόγω του αμαρτήματος που περιέπεσε ο κτήτορας του ναού, αλλά δεν αναφέρει ούτε το όνομα του ούτε το πταίσμα του.
Κατά τα βυζαντινά χρόνια, ο ναός αυτός ήταν συνδεδεμένος με την εορτή του πολιούχου Αγίου Δημητρίου και για αυτόν τον λόγο, η λιτανεία που γινόταν σε όλη την πόλη κατά τα προεόρτιά του (25 Οκτωβρίου), σταματούσε στην Αχειροποίητο και εκεί τελείτο ο εσπερινός της εορτής του προστάτη της Θεσσαλονίκης.
Στον ναό της Αχειροποιήτου υπήρχαν σκέψεις για να στεγαστεί το πρώτο Βυζαντινό Μουσείο Θεσσαλονίκης, και όχι τυχαία. Όντας κτίσμα του 5ου αιώνα, η Αχειροποίητος πέρασε μέσα από όλες τις φάσεις της αυτοκρατορικής ιστορίας της πόλης. Μέσα από αυτόν τον ναό, βλέπει κανείς τη μετεξέλιξη της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας σε όλους τους τομείς και έτσι ο επισκέπτης αντιλαμβάνεται εύκολα το μεγαλείο της συγκεκριμένης περιόδου. Άξια θαυμασμού είναι τα ψηφιδωτά που κοσμούν τον ναό (όσα διατηρήθηκαν στο εσωτερικό των τόξων), αλλά και οι κίονες από την Προποντίδα και την Θεσσαλία.
Στόχος μας είναι να αναδείξουμε τη μνημειακή παράδοση και κληρονομιά της Θεσσαλονίκης, η οποία δεν τυγχάνει της αναγνώρισης που της αξίζει, δεδομένης της σημασίας που είχε η πόλη κατά τη διάρκεια της Ρωμαϊκής, αλλά και της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ενδεικτικός ήταν ο «τίτλος» που συνόδευε την πόλη κατά τη βυζαντινή περίοδο και που την ήθελε δεύτερη στη ιεραρχία μετά τη Βασιλεύουσα. «Θεσσαλονίκην μετά την μεγάλη παρά Ρωμαίων πρώτην πόλιν (σ.σ ήτοι την Κωνσταντινούπολη)».
Γραφείο Τύπου
Π.Ε.Ο.Φ Θεσσαλονίκης
